VERTALING:

‘De massa hongert niet naar de waarheid.

Ze keren weg van bewijs dat hen niet bevalt en hangen liever een fout idee aan, als dat foute idee hen verleidt. Wie hen kan voorzien van illusie is al snel hun meester; wie hun illusie probeert te vernietigen is altijd hun slachtoffer.’

• Gustave Le Bon

 

Volgens de psycholoog Carl Jung ligt de grootste bedreiging van onze beschaving niet in de krachten van de natuur, en ook niet in ziektes, maar in ons onvermogen om te gaan met de krachten van onze eigen psychologie. Wij zijn onze eigen ergste vijanden, of zoals de Latijnse uitdrukking gaat: de mens is een wolf ten opzichte van andere mensen.

In zijn boek ‘Civilization in Transition’ schrijft hij dat deze uitdrukking een treurige maar wezenlijke waarheid is. En onze wolfachtige neigingen komen het sterkst naar voren in tijden dat geestesziekten de norm worden, in plaats van een uitzondering in een samenleving – een situatie die Jung omschreef als een ‘psychologische epidemie’. ‘Het wordt inderdaad steeds duidelijker dat het niet hongersnood is, en ook niet aardbevingen of microben, en niet kanker die de grootste vijanden zijn van de mensheid,’ schrijft hij. ‘Het is de mens die het grootste gevaar vormt voor de mens zelf, om de eenvoudige reden dat er geen bescherming bestaat tegen psychologische epidemieën, die oneindig meer vernietigend zijn dan de ergste natuurrampen.’

In deze video zullen we de gevaarlijkste van alle psychologische epidemieën behandelen: de massapsychose. Een massapsychose is een epidemie van waanzin en het ontstaat als een groot deel van een samenleving de band met de realiteit kwijtraakt en in misleiding vervalt. Zo’n verschijnsel is niet iets denkbeeldigs. Twee voorbeelden van een massapsychose zijn de heksenjachten in Europa en Amerika in de 16^e en 17^e eeuw, en de opkomst van totalitarisme in de 20^e eeuw. Tijdens de heksenjachten werden duizenden individuen, hoofdzakelijk vrouwen, niet vanwege misdrijven die zij pleegden vermoord, maar omdat ze de zondebok werden van krankzinnig geworden samenlevingen. ‘In sommige Zwitserse dorpen,’ schrijft Frances Hill, ‘waren er bijna geen vrouwen meer in leven nadat de waanzin was uitgewoed.’

Als een massapsychose zich voordoet zijn de resultaten verwoestend. Jung bestudeerde het verschijnsel en schreef dat de individuen die de geïnfecteerde samenleving vormen ‘moreel en spiritueel inferieur worden’. Zij ‘zinken onbewust af tot een inferieur intellectueel niveau’ – ze worden ‘onredelijker, onverantwoordelijker, emotioneler, onvoorspelbaarder en onbetrouwbaarder,’ en het ergst van al: ‘Misdaden die een enkel individu nooit zou accepteren, worden vrijuit gepleegd door een groep die is versmolten in waanzin.’

Wat de zaken nog erger maakt is dat de mensen die aan een massapsychose lijden zich niet bewust zijn van wat er gebeurt. Want net zoals een individu dat krankzinnig wordt niet uit z’n situatie kan stappen om te observeren dat-ie gek is, is er geen objectief punt van waaruit de massa haar eigen collectieve waanzin kan waarnemen.

Maar wat veroorzaakt een massapsychose? Om dit te beantwoorden moeten we eerst onderzoeken wat een individu gek maakt. Hoewel er vele potentiële triggers zijn voor waanzin, zoals een overdadig gebruik van drugs of alcohol, of hersenbeschadigingen en andere ziektes, zullen we ons hier niet bezighouden met dergelijke fysieke oorzaken. Wij zullen de psychologische oorzaken, de zogeheten ‘psychogene triggers’ (door de geest zelf veroorzaakt) onderzoeken, omdat deze doorgaans verantwoordelijk zijn voor massapsychosen.

De meest voorkomende psychogene oorzaak van een psychose is een stortvloed aan negatieve emoties, zoals angst en spanning, die een individu in een staat van paniek kunnen brengen. Eenmaal in paniek zal een individu verlossing zoeken, omdat het geestelijk en lichamelijk te uitputtend is te leven in zo’n hyperemotionele toestand. Ontsnappen aan paniek kan gebeuren via aanpassingsmethoden, zoals jezelf confronteren met de angst en het zo verslaan – een andere manier om eraan te ontsnappen is het ondergaan van een psychotische episode.

Een psychotische episode is geen verval naar een staat van nog meer chaos, zoals velen denken, maar een herordening van iemands ervaringswereld waarbij feit en fictie, waanbeeld en werkelijkheid, door elkaar lopen op een manier die helpt een einde te maken aan de gevoelens van paniek.

Silvano Arietti, een van de meest vooraanstaande autoriteiten uit de 20^e eeuw op het gebied van schizofrenie, legt de psychogene stappen die tot waanzin leiden zo uit: ‘Eerst is er de paniekfase, waarin de patiënt de realiteit op een andere manier begint waar te nemen, er bang van wordt, in verwarring lijkt te zijn, en niet weet hoe hij de vreemde dingen die gebeuren uit moet leggen.’

De volgende stap is wat Arietti de ‘fase van psychotisch inzicht’ noemt, waarbij een individu ‘erin slaagt zaken aan elkaar te verbinden’ door een pathologische (wat samenhangt en te verklaren valt vanuit een bepaalde ziekte) manier van kijken naar de realiteit te ontwikkelen, die hem in staat stelt de abnormale ervaringen die hij heeft te verklaren. Het verschijnsel heet ‘inzicht’ omdat de patiënt eindelijk betekenis en samenhang ziet in zijn ervaringen. ‘Maar het inzicht is psychotisch, omdat het gebaseerd is op misleiding en niet op een adaptieve en levensvatbare omgang met de dreiging die de paniek veroorzaakte.’ In andere woorden: de misleiding stelt het panikerende individu in staat te ontsnappen aan de vloed van negatieve emoties, maar de prijs is het verlies van het contact met de realiteit. Daarom zegt Arietti dat een psychotische episode gezien kan worden als ‘een abnormale manier van omgaan met een extreme staat van spanning.’

Als een paniek-veroorzakende vloed van negatieve emoties, in een zwak en kwetsbaar individu, een psychotische episode kan triggeren, dan kan een massapsychose ontstaan als een bevolking van zwakke en kwetsbare individuen een staat van paniek in is gedreven door echte, denkbeeldige of gefabriceerde dreigingen. Maar aangezien waanbeelden vele vormen kunnen aannemen, en waanzin zich op ontelbare manieren kan manifesteren, zal de specifieke manier waarop een massapsychose zich ontvouwt verschillen, gebaseerd op de historische en culturele context van de geïnfecteerde samenleving.

Maar in de moderne tijd is het de massapsychose van totalitarisme die de grootste dreiging lijkt te zijn. ‘Totalitarisme,’ schrijft Arthur Versluis, ‘is het postmoderne fenomeen van totaal gecentraliseerde staatsmacht, gekoppeld aan de uitwissing van individuele mensenrechten: in de getotaliseerde staat zijn er mensen met macht, en de massa die is gereduceerd tot een object: de slachtoffers.’ (Arthur Versluis, The New Inquisitions)

In een totalitaire samenleving is de bevolking verdeeld in twee groepen: de heersers en de onderworpenen, en beide groepen maken een pathologische transformatie door. De heersers worden verheven tot een bijna goddelijke status, die diametraal staat ten opzichte van onze aard als imperfecte wezens die gemakkelijk te corrumperen zijn met macht. De massa, anderzijds, wordt getransformeerd tot de afhankelijke onderdanen van deze pathologische heersers en neemt een psychologisch teruggevallen en kinderlijke status aan.

Hanna Arendt, in de 20^e eeuw een van de meest vooraanstaande onderzoekers naar deze vorm van heerschappij, noemde totalitarisme een ‘poging tot het veranderen van de menselijke aard zelf’. Maar deze gepoogde transformatie verandert alleen maar gezonde geesten in zieke geesten. Want zoals de Nederlandse arts Joost Meerloo, die de effecten van leven onder totalitarisme bestudeerde, schreef: ‘… er is in feite veel dat vergelijkbaar is tussen de vreemde reacties van de burgers van totalitarisme en de hun cultuur as geheel aan de ene kant, en de reacties van zieke schizofrenen aan de andere kant.’ (The Rape of the Mind)

De sociale transformatie die zich ontvouwt onder totalitarisme is gebouwd op, en wordt in stand gehouden door, misleidingen. Want alleen misleide mannen en vrouwen vallen terug in de kinderlijke status van gehoorzame en onderworpen subjecten, en staan de volledige controle over hun levens af aan politici en bureaucraten. Alleen een misleide heersende klasse zal geloven dat zij de kennis, wijsheid en intelligentie bezit om een samenleving van bovenaf geheel te beheersen. En alleen als men misleid is, zal men geloven dat een samenleving die geregeerd wordt door machtswellustige heersers aan de ene kant, en een psychologisch teruggevallen samenleving aan de andere, tot iets anders zal leiden dan massaal lijden en sociale destructie.

Maar wat triggert de psychose van totalitarisme? Zoals al is onderzocht in de vorige video van deze serie, begint de massapsychose van totalitarisme in de heersende klasse van een samenleving. De individuen waar deze klasse uit bestaat, of het nou politici, bureaucraten, of kapitalistenvriendjes zijn, zijn erg gevoelig voor misleidingen die hun macht verfraaien. En geen enkele misleiding is meer aantrekkelijk voor de machtswellustigen dan het waanbeeld dat zij de samenleving kunnen en zouden horen te beheersen.

Als een heersende klasse bezeten raakt van een politieke ideologie van deze aard, of het nou communisme is, of fascisme, of technocratie, is de volgende stap om een bevolking ertoe te brengen hun heerschappij te accepteren door ze te infecteren met de massapsychose van totalitarisme. Deze psychose is al vele malen opgewekt in de loop van onze geschiedenis, en zoals Meerloo uitlegt: ‘Het is eenvoudigweg een kwestie van het op de juiste manier reorganiseren en manipuleren van collectieve gevoelens.’

De gebruikelijke manier waarop de leden van de heersende elite dit kunnen bereiken wordt ‘menticide’ genoemd, dat ‘het doden van de geest’ betekent. Zoals Meerloo verder uitlegt: ‘Menticide is een oude misdaad tegen de menselijke geest die opnieuw wordt toegepast. Het is een georganiseerd systeem van psychologisch ingrijpen en justitiële perversie, waardoor een heersende klasse hun eigen opportunistische gedachten kan opleggen aan de geesten van hen die zij willen gebruiken en vernietigen.’ (The Rape of the Mind)

Het voorbereiden van een bevolking voor het misdrijf van menticide begint met het zaaien van angst. Als een individu wordt overspoeld door negatieve emoties, zoals angst of spanning, wordt hij of zij erg ontvankelijk voor de afdaling in misleide waanzin. Echte, bedachte of fictieve dreigingen kunnen worden gebruikt om angst te zaaien.

Een bijzonder effectieve manier om dit te doen is het gebruik van angstgolven. Bij deze techniek wordt het angst zaaien onderbroken door kalme periodes, maar elke kalme periode wordt gevolgd door de creatie van een nog meer intense angstperiode, en zo gaat het proces voort – of, zoals Meerloo schrijft: ‘Elke angstgolf maakt het makkelijker dat effect te creëren – na een adempauze – dan de golf die eraan voorafging, omdat mensen nog verontrust zijn door hun vorige ervaring. De moraal daalt steeds verder, en de psychologische effecten van elke nieuwe propagandacampagne worden sterker; het bereikt een al weekgemaakt publiek.’

Terwijl angst een bevolking kan voorbereiden op menticide, wordt propaganda ingezet om misinformatie te verspreiden en verwarring te versterken over de oorzaak van de dreiging. De aard van de crisis helpt in het afbreken van de geesten van de massa. Overheidsfunctionarissen en hun lakeien van de media kunnen contrasterende verslaggeving inzetten, of onzinnige informatie en zelfs vierkante leugens, want hoe meer ze verwarren, des te minder zal een bevolking in staat zijn om te gaan met de crisis en hun angsten op een rationele en aanpassende manier te bestrijden.

Oftewel: verwarring verhoogt de gevoeligheid voor een afdaling in de misleidingen van totalitarisme. Zoals Meerloo uitlegt: ‘Logica kun je bestrijden met logica, en dan kan met onlogica niet – het verwart mensen die rationeel denken. De Grote Leugen en doorlopend herhaalde onzin hebben een grotere emotionele aantrekkingskracht dan logica en rede. Terwijl het volk nog steeds zoekt naar een redelijk tegenargument voor de eerste leugen, kunnen de totalitaristen hen aanvallen met de volgende.’ (The Rape of the Mind)

Nooit eerder in onze geschiedenis bestonden zulke effectieve manieren om een samenleving een psychose van totalitarisme in te manipuleren. Dankzij smartphones en sociale media, televisie en het internet, in samenwerking met bots die de propaganda verspreiden en algoritmes die de stroom van ongewenste informatie snel kunnen censureren, kunnen de heersers de geesten van de massa aanvallen. En erger nog: de verslavende aard van deze technologieën betekent dat veel mensen zichzelf vrijwillig onderwerpen aan de propaganda van de heersende klasse met een opmerkelijke regelmaat: ‘Moderne technologie,’ zegt Meerloo, ‘leert de mens om de wereld die hij waarneemt als vanzelfsprekend te zien; hij neemt geen tijd om zich terug te trekken en te reflecteren. Technology lokt hem verder, laat hem in z’n raderen en bewegingen vallen. Geen rust, geen meditatie, geen reflectie, geen conversatie – de sensoren worden doorlopend overladen met stimuli. De mens leert niet meer hoe hij vragen moet stellen over de wereld; het scherm biedt hem alle antwoorden die hij zoekt, kant-en-klaar.’

Maar er is een volgende stap die de aspirant-totalitaire heersers kunnen nemen om de kans op een totalitaire psychose te vergroten, en dat is het isoleren van de slachtoffers en het verstoren van normale sociale interacties. Een mens alleen, gespeend van normale interacties met vrienden, familie en collega’s, zal veel ontvankelijker worden voor waanbeelden, om verschillende redenen: ten eerste verliezen ze het contact met de corrigerende kracht van het positieve voorbeeld. Want niet iedereen trapt in de machinaties van de heersende klasse, en de individuen die door de propaganda heenkijken kunnen helpen anderen te bevrijden van de menticide-aanval. Maar als isolatie wordt opgelegd, vermindert de kracht van deze voorbeelden enorm.

Een andere oorzaak, naast isolatie, van het vergroten van de efficiëntie van menticide is dat, net als bij andere diersoorten, de mens in isolatie makkelijk te programmeren is tot nieuwe gedachten- en gedragspatronen. Of, zoals Meerloo uitlegt in relatie tot de studies naar gedragsconditionering van de psycholoog Ivan Pavlov: ‘Pavlov maakte nog een significante ontdekking: de geprogrammeerde reflex kan heel gemakkelijk ontwikkeld worden in een stil laboratorium met een minimum aan verstorende stimuli. Elke dierentrainer weet dit uit eigen ervaring; isolatie en de geduldige herhaling van stimuli zijn nodig bij het temmen van wilde dieren. De totalitaristen volgen deze regel. Ze weten dat ze hun politieke slachtoffers het snelst kunnen programmeren als ze zijn geïsoleerd.’ (The Rape of the Mind)

Alleen, verward en murw geslagen door golven van angst zal een bevolking die onder een menticide-aanval is, vervallen tot een hopeloze en kwetsbare staat. De niet-aflatende stroom van propaganda maakt van geesten, die ooit in staat waren tot rationeel nadenken, vrijplaatsen voor irrationele krachten, en met alle chaos om hen heen zal de massa een terugkeer verlangen naar een meer geordende wereld. De aspirant-totalitaristen kunnen nu de beslissende stap zetten: ze kunnen een uitweg bieden, een terugkeer naar orde in een wereld die rap in de tegenovergestelde richting lijkt te bewegen.

Maar dit heeft wel een prijskaartje: de massa moet haar vrijheid opgeven en alle controle over alle aspecten van het leven overdragen aan de heersende elite. Ze moeten hun capaciteit tot het zijn van zelfredzame individuen, die verantwoordelijk zijn voor hun eigen levens, opgeven en onderworpen en gehoorzame onderdanen worden. In andere woorden: de massa moet vervallen tot de waanbeelden van de totalitaire psychose.

‘De totalitaire systemen van de 20^e eeuw representeren een soort van collectieve psychose, of ze nou langzaamaan ontstaan of plotseling; rede en normaal menselijk fatsoen zijn niet langer mogelijk in zo’n systeem. Er is enkel een aanhoudende, doordringende sfeer van angst en een projectie van ‘de vijand die zich onder ons bevindt’. En zo keert een samenleving zich tegen zichzelf, aangespoord door de heersende autoriteiten.’ (Joost Meerloo)

Maar de orde van een totalitaire wereld is een pathologische orde. Door het opleggen van een strikte overeenstemming en het eisen van blinde gehoorzaamheid van de burgerij, ontdoet totalitarisme de wereld van de spontaniteit die voor veel van de vreugde in het leven zorgt en de creativiteit die de samenleving voorwaarts duwt. De totale controle van deze vorm van heerschappij, maakt niet uit onder welke naam het gebeurt – zij het geregeerd door wetenschappers en artsen, politici en bureaucraten, of een dictator – brengt stagnatie voort, destructie en massale sterfte.

En dus is misschien wel de belangrijkste vraag die de wereld zichzelf kan stellen, de vraag: hoe kan totalitarisme worden voorkomen? En als een samenleving al in de eerste stadia van deze massapsychose is gekomen, kunnen de effecten dan nog worden omgekeerd?

Men kan nooit zeker zijn van de prognose van een collectieve krankzinnigheid, maar er zijn stappen die genomen kunnen worden om een genezing te helpen slagen. Deze taak vraagt wel om veel verschillende manieren van aanpak van veel verschillende mensen. Want net zoals de menticide-aanval op meerdere vlakken gebeurt, zal de tegenaanval dat ook moeten doen.

Volgens Carl Jung is de eerste stap in het terugbrengen van geestelijke gezondheid in een waanzinnige wereld het brengen van orde in onze eigen geesten, en op een manier te leven die anderen inspireert het ook te doen: ‘Het is niet voor niets dat onze tijd schreeuwt om een reddende persoonlijkheid, voor die ene persoon die zichzelf kan bevrijden van de grip van de collectieve psychose en op z’n minst zijn eigen ziel weet te redden – een persoon die een lichtend baken van hoop voor anderen kan zijn, verklarend dat hier tenminste een man staat die erin slaagde zichzelf te onttrekken aan het fatale identificeren met de groepspsychologie.’

Maar aangenomen dat we op een manier leven die vrij is van de grip van psychose: er zijn meer stappen die we kunnen nemen. Informatie waarmee propaganda kan worden gecounterd moet zo ver en wijd mogelijk worden verspreid, bijvoorbeeld. Want de waarheid is machtiger dan fictie en leugens die verkocht worden door de aspirant-totalitaire heersers. En dus is hun succes deels afhankelijk van hun mogelijkheden de vrije stroom van informatie te censureren. Een andere tactiek is het gebruik van humor en spot om daarmee de macht van de heersende klasse te ondermijnen.

Zoals Meerloo uitlegt: ‘We moeten leren de demagoog en de aspirant-dictator in ons midden aan te pakken met het wapen van spot. De demagoog zelf is bijna niet in staat tot humor van welke soort dan ook, en als we hem met humor aanpakken zal hij in elkaar beginnen te storten.’

Deze tactiek, die ook wordt aanbevolen door Vaclav Havel, een politieke dissident onder de Sovjet-communistische heerschappij die later president van Tsjechoslowakije werd, is de bouw van wat ook wel ‘parallelle structuren’ wordt genoemd. Een parallelle structuur is welke vorm van organisatie, bedrijf, instituut, technologie of creatieve bezigheid dan ook, die fysiek bestaat binnen een totalitaire samenleving, maar er moreel buiten staat. In communistische Tsjechoslowakije viel het Havel op dat deze parallelle structuren meer effectief waren in het bestrijden van totalitarisme dan politieke actie. En als genoeg parallelle structuren zijn gecreëerd, zal een ‘tweede cultuur’ of ‘parallelle samenleving’ spontaan ontstaan en functioneren als een enclave van vrijheid en geestelijke gezondheid binnen een totalitaire wereld.

Zoals Havel uitlegt in zijn boek ‘The Power of The Powerless’: ‘Wat zijn parallelle structuren anders dan een gebied waar een ander leven kan worden geleefd, een leven dat in harmonie is met eigen doelen en dat zich vanzelf vormgeeft in harmonie met die doelen? Wat zijn die eerste pogingen tot sociale zelforganisatie anders dan de inspanningen van een bepaald deel van de samenleving… Om zich te ontdoen van de zichzelf in stand houdende delen van totalitarisme en aldus zich radicaal te onttrekken van betrokkenheid bij het totalitaire systeem.’

Maar wat bovenal nodig is om een compleet verval in de waanzin van totalitarisme te voorkomen, is actie door zoveel mogelijk mensen. Want net zoals de heersende elite niet passief op de handen zit, maar in plaats daarvan bewuste stappen zetten om haar macht te vergroten, zo moet ook een actieve en gemeenschappelijk georganiseerde inspanning gemaakt worden in de richting terug naar vrijheid.

Dit kan een immense uitdaging zijn in een wereld die ten prooi valt aan de misleidingen van totalitarisme, maar zoals Thomas Paine opmerkte: ‘Tirannie, net als de hel, is niet makkelijk te overwinnen; desondanks hebben we een troost: hoe zwaarder een conflict, des te glorieuzer de triomf.’ (American Crisis)

Vertaling: Ines